Sistem za depozit ambalaže, poznat i kao Deposit Return System (DRS), podrazumijeva da potrošač prilikom kupovine određenog proizvoda (npr. pića u bocama ili limenkama) plaća dodatni iznos – depozit – koji mu se vraća kada praznu ambalažu nakon upotrebe vrati na predviđeno mjesto prikupljanja. Na taj način se osigurava da se iskorištena ambalaža ne odbacuje u okoliš, već se sakuplja radi ponovne upotrebe ili reciklaže kao sekundarne sirovine. U Evropskoj uniji DRS sistemi dobijaju sve veći značaj kao efikasno rješenje za povećanje stope reciklaže i smanjenje otpada od ambalaže, u skladu sa ciljevima kružne ekonomije i zaštite životne sredine. U nastavku slijedi analitički pregled funkcionisanja DRS sistema u Evropi – njihove efikasnosti, prednosti i primjera dobre prakse – s posebnim osvrtom na stanje i perspektive uvođenja DRS-a u Crnoj Gori.
DRS u Evropi: rasprostranjenost i trendovi
U Evropi je posljednjih godina zabilježen ubrzan rast primjene depozitnih sistema za ambalažu. Danas već 17 evropskih zemalja ima uspostavljene DRS programe, a samo u periodu 2022–2024. novi sistemi pokrenuti su u državama poput Slovačke, Letonije, Malte, Rumunije, Mađarske, Irske i Austrije. Mnoge zemlje takođe šire obuhvat postojećih šema (npr. Njemačka je 2022. proširila svoj DRS na ambalaže sokova i alkoholnih pića, Holandija 2023. na limenke, Švedska na sokove itd.). Ovaj trend je podstaknut dokazanim uspjehom DRS-a u postizanju visokih stopa prikupljanja ambalaže, kao i regulatornim pritiskom: nova EU regulativa o ambalaži (PPWR, 2024) predviđa obavezno uvođenje DRS za plastične boce i limenke u zemljama članicama radi dostizanja 90% stope sakupljanja za reciklažu do 2029. godine. Takođe, Direktiva EU o jednokratnoj plastici zahtijeva da se već do 2025. odvojeno sakuplja 77% plastičnih boca za piće (sa čepovima), a 90% do 2029. – što je realno moguće ostvariti jedino kroz efikasan sistem depozita. Javni stav prema ovim šemama je pozitivan: ankete pokazuju da u prosjeku 81% građana podržava uvođenje DRS-a, dok čak 87% podržava postojeće sisteme u zemljama koje ih već imaju. Sve ovo ukazuje da DRS postaje standardni mehanizam u Evropi za upravljanje ambalažnim otpadom.
Primjer funkcionisanja depozitnog sistema
Efikasnost i prednosti DRS sistema
Stope reciklaže i smanjenje otpada
Iskustva pokazuju da su DRS sistemi izuzetno efikasni u prikupljanju i reciklaži ambalaže, daleko nadmašujući konvencionalne metode poput uličnih kontejnera ili curbside programa. Moderni depozitni sistemi u Evropi mogu dostići i do 90% stope reciklaže ambalaže, dok se klasičnim prikupljanjem „od vrata do vrata“ teško postiže i 60% zbog gubitaka u procesu. Primjer je prosječna stopa reciklaže PET flaša putem komunalnih sistema u EU – oko 47%, nasuprot 94% u zemljama sa depozitnim sistemom. Visoke stope povrata direktno znače i mnogo manje otpada u prirodi i na deponijama. Prema podacima organizacije Reloop, u jurisdikcijama sa DRS sistemom količina bačene ambalaže (koja završi kao otpad) u prosjeku je čak 78,6% manja nego u uporedivim oblastima bez depozita. Izraženo po stanovniku, to znači oko 24 odbačena komada ambalaže godišnje u zemljama sa depozitom, naspram čak 112 komada po stanovniku tamo gdje DRS ne postoji. Ovakva drastična razlika ukazuje koliko DRS doprinosi smanjenju otpada. Takođe, efikasan DRS donosi i finansijske koristi: gradovi i opštine štede resurse koji bi se inače trošili na prikupljanje, transport i odlaganje ambalažnog otpada, kao i na čišćenje smeća iz životne sredine. Procjene pokazuju da se mogu uštedjeti milioni eura kroz smanjenje troškova upravljanja otpadom i čišćenja, a dodatno, neiskupljeni depoziti (novac od ambalaže koju građani ne vrate) predstavljaju izvor sredstava koji se može iskoristiti za unaprjeđenje lokalnih sistema reciklaže.
Doprinos zaštiti životne sredine
Depozitni sistemi donose višestruke ekološke prednosti. Prvo, značajno redukuju zagađenje prirode otpacima od ambalaže. U državama sa DRS-om ambalaža od pića se rijetko može vidjeti kao smeće na ulicama, plažama ili u rijekama, jer velika većina završi vraćena u sistem. Nasuprot tome, u zemljama bez depozita boce i limenke čine veliki dio neopredijeljenog otpada – npr. u Crnoj Gori je 2022. u prosjeku 56% prikupljenog otpada na plažama i obalama činila plastična ambalaža (flaše), a dodatnih 30% aluminijumske limenke. Uvođenje DRS-a bi vrlo brzo imalo pozitivan uticaj na takvo stanje, jer daje direktan finansijski podsticaj građanima da ambalažu ne bacaju već vrate. Drugo, povećana reciklaža znači manje potrebe za proizvodnjom nove (virgin) plastike, stakla i metala, što smanjuje potrošnju resursa i energenta kao i emisije gasova staklene bašte. Korišćenje recikliranog materijala iz sakupljene ambalaže štedi energiju u odnosu na proizvodnju iz sirovina, čime DRS doprinosi i smanjenju karbonskog otiska. Treće, DRS podstiče i prelazak ka cirkularnoj ekonomiji: ambalaža se posmatra kao vrijedna sirovina koja kruži nazad do proizvođača umjesto da završava na deponiji. Na taj način se zatvara petlja materijala (posebno za PET plastiku, staklo, aluminij), što je važno za održivost. Konačno, depozitni sistemi utiču i na svijest građana – vidljivo učešće javnosti u vraćanju ambalaže gradi kulturu odgovornijeg odnosa prema otpadu i reciklaži.
Primjeri uspješnih DRS praksi u Evropi
Mnoge evropske zemlje mogu se pohvaliti izuzetno uspješnim šemama povratne naknade za ambalažu, koje su dovele do dramatičnog povećanja reciklaže i smanjenja otpada. U tabeli 1 dat je pregled nekoliko istaknutih primjera, uključujući Njemačku, Norvešku, Litvaniju i druge, sa ključnim podacima o njihovim DRS sistemima i rezultatima.
Tabela 1. Pregled odabranih DRS sistema u Evropi – godina uvođenja, obuhvat i rezultati (jednokratna ambalaža za pića).
| Država | Godina DRS-a | Iznos depozita | Obuhvaćena ambalaža (jednokratna) | Stopa povrata¹ |
|---|---|---|---|---|
| Njemačka | 2003 | €0,25 | PET boce, staklene boce, limenke (0,1–3 L) | ≈ 98% |
| Norveška | 1999 | ~€0,20–0,30 | PET boce, limenke (do ~4 L) | ≈ 92% |
| Litvanija | 2016 | €0,10 | PET, staklo, metal (sve ambalaže pića) | ≈ 92% (sa <34% prije) |
| Hrvatska | 2006 | €0,10 | PET, staklo, metal (do 3 L) | ~80–90% |
Uspješnost ovih sistema očituje se kroz izuzetno visoke stope povrata i vidljive ekološke koristi. Njemačka, koja ima najveći i najrazvijeniji DRS u Evropi, postiže rekordnu stopu povrata od oko 98% za jednokratne boce i limenke. Njemački “Pfand” sistem obuhvata praktično svu jednokratnu ambalažu za pića (plastiku, staklo, metal) uz depozit od 0,25 € po komadu, što uz gustu mrežu mjesta za povrat (supermarketi, prodavnice) dovodi do toga da se gotovo sva ambalaža vrati i reciklira. Norveška je često isticana kao svjetski model uspjeha – njen industrijski upravljan DRS (pod okriljem kompanije Infinitum) vraća oko 92% svih posuda za piće, zahvaljujući dobro dizajniranom sistemu sa dovoljno visokim depozitom i velikom dostupnošću automata i otkupnih mjesta. Posljedica je da je plastično i metalno ambalažno smeće u Norveškoj svedeno na minimum, a značajan dio ambalaže se reciklira u nove boce i limenke. Litvanija pruža primjer kako brzo DRS može popraviti stanje: prije uvođenja sistema 2016. godine, stopa prikupljanja bila je ispod 34%, da bi nakon uvođenja depozita od €0,10 već za par godina skočila na preko 90%. Ova baltička zemlja je time u kratkom roku drastično smanjila odbačenu ambalažu u prirodi i stvorila novi tok kvalitetne sekundarne sirovine (PET, staklo, aluminij) za reciklažnu industriju. Hrvatska je među prvim državama regiona uvela sistem povratne naknade još 2006. godine, i on je dao dobre rezultate – procjenjuje se da se danas vraća oko četiri petine plasirane ambalaže od pića. Sistem obuhvata plastične, staklene i metalne ambalaže do 3 litre, uz trenutni depozit od 0,50 kuna (0,07 €) po komadu. Iako je Hrvatska kroz DRS postigla visoku stopu prikupljanja i kvalitetnu sirovinu za reciklažu plastike, nedavno je pokrenuta inicijativa da se iznos depozita poveća na minimalno 0,10 € kako bi se dodatno motivisali potrošači i dostigli ambiciozni EU ciljevi od 90%.
Vrijedi napomenuti i da druge evropske zemlje sa DRS sistemima bilježe slične uspjehe: npr. Danska, Švedska i Finska već dugi niz godina recikliraju preko 90% svojih ambalaža za pića, Estonija i Island takođe imaju stope povrata iznad 85–90%, dok su Slovačka i Latvija kao novi sistemi u prvoj godini dostigle 70–80% povrata uz tendenciju rasta. Zajednička karakteristika svih ovih primjera jeste da su DRS šeme dovele do znatnog povećanja reciklaže uz istovremeno smanjenje komunalnog otpada i čišću životnu sredinu, što potvrđuje efikasnost ovog modela.
Crna Gora i sistem depozita ambalaže
Trenutno stanje i izazovi
U Crnoj Gori trenutno ne postoji sveobuhvatan državni DRS sistem za jednokratnu ambalažu, uprkos pozitivnim primjerima u regionu i Evropi. Tradicionalno, decenijama je postojao sistem povrata staklenih boca (kao višekratne ambalaže) za neke proizvode – npr. pivske flaše ili staklene flaše gaziranih sokova – ali danas takve šeme opstaju samo djelimično i za ograničen broj brendova. Čak i u tim slučajevima ne radi se o klasičnom DRS modelu sa unaprijed plaćenim depozitom, već o sistemu gdje potrošač mora vratiti praznu bocu da bi mogao kupiti novu (tzv. zamjena ambalaže). Dakle, krajnji kupac ne dobija nazad novac po vraćanju, što bitno smanjuje podsticaj. Ambalaže poput vinskih flaša ili velikih staklenih flaša za vodu nekada su bile pokrivene ovim režimom, ali je ta praksa vremenom prestala. Za jednokratnu plastičnu i metalnu ambalažu (PET boce, limenke) ne postoji nikakav sistem depozita u CG, te velika većina ovih materijala nakon upotrebe završava kao komunalni otpad, na deponijama ili – zabrinjavajuće – odbačena u prirodu.
Posljedice odsustva DRS-a vidljive su u statistici otpada i stanju životne sredine: kako je ranije navedeno, preko polovine prikupljenog smeća na crnogorskim plažama čine upravo plastične boce, a trećinu limenke. Ovaj podatak sugeriše da znatan dio ambalažnog otpada ne biva skupljen kroz postojeći komunalni sistem. Stope reciklaže ambalaže u CG su generalno niske – prema izvještajima, ukupna stopa recikliranja komunalnog otpada je tek oko 1–5%, što znači da se ogromne količine potencijalno vrijednih materijala gube u otpadu ili završavaju u prirodi. Uzroci za ovakvo stanje su višestruki i predstavljaju prepreke za uvođenje DRS sistema.
Nedostatak uspostavljenog okvira i infrastrukture: Do nedavno, crnogorsko zakonodavstvo i infrastruktura nisu bili spremni za implementaciju DRS-a. Uspostavljanje sistema povratne ambalaže zahtijeva jasnu pravnu osnovu, mrežu otkupnih mjesta (npr. automatizovani reciklomati ili ručna otkupna mjesta u prodavnicama), logistiku za sakupljanje i skladištenje, kao i centralnog operatera sistema. Sve ovo iziskuje vremena i investicija. Crna Gora do skoro nije imala propis koji direktno uređuje depozitni sistem za ambalažu, što je kočilo bilo kakvu inicijativu na široj skali. Takođe, ni maloprodajni objekti nisu opremljeni za ovakav vid otkupa (osim sporadično – novost je da su 2023. počeli da stižu prvi pilot “reciklomati” u Podgorici i drugim gradovima kroz privatne inicijative). U oktobru 2023. kompanija Bottlebank pokrenula je pilot projekat „Return & Earn Montenegro“ instalirajući 30 automata za prikupljanje PET, alu i tetrapak ambalaže, gdje građani vraćanjem ambalaže mogu dobiti povrat sredstava na svoj račun. Iako Bottlebank svoj model ne naziva klasičnim DRS-om već “rješenjem za porez na boce” (gdje se neuzeti depoziti tretiraju kao vrsta poreza), ova inicijativa pokazuje tehnološku izvodljivost i interesovanje javnosti, ali za sada obuhvata mali obim i nije dio državnog sistema.
Fokus na EPR i postepeni pristup: Izvjesna kočnica uvođenju DRS-a proizašla je i iz strateške odluke vlasti i privrede da se prioritet da šemi proširene odgovornosti proizvođača (EPR) za ambalažu. EPR podrazumijeva da proizvođači i uvoznici ambalaže finansiraju i organizuju prikupljanje i reciklažu ambalažnog otpada (obično kroz ovlašćene operatere – tzv. PRO organizacije). Crna Gora tek uspostavlja EPR sistem usklađen sa EU direktivama – što je obaveza od 2000. za sve članice EU. Prema Studiji koju je 2023. izradila Privredna komora CG sa partnerima, preporučuje se postepeno uvođenje EPR-a kao optimalnog modela upravljanja ambalažnim otpadom, uz mogućnost kasnijeg proširenja na depozitni sistem. Ključne preporuke te studije naglašavaju fazu integracije: najprije potpuno prenijeti EU principe u domaće zakone i pokrenuti EPR, dostići određeni nivo efikasnosti, a tek potom razmotriti uvođenje DRS-a kao dopune EPR-u. Drugim riječima, sugeriše se oprezan pristup – prvo razviti „osnovni“ sistem upravljanja otpadom, pa onda dodati depozitnu shemu kada tržište i infrastruktura budu zreli. Ovakav stav dijelom reflektuje zabrinutost privrede o troškovima i kompleksnosti uvođenja DRS-a naglo. Proizvođači pića su važni akteri jer bi oni snosili finansijski teret novog sistema, pa je njihovo aktivno uključivanje ocijenjeno nužnim prije donošenja odluke. Takođe se predlaže izrada posebne studije izvodljivosti za DRS i priprema izmjena propisa u tijesnoj saradnji s industrijom pića. Ovaj postepeni pristup, iako razumljiv, u praksi odlaže implementaciju DRS-a.
Finansijska i tehnička pitanja: U javnosti i među donositeljima odluka postoje i praktične nedoumice: kako će se finansirati pokretanje DRS-a, ko će upravljati sistemom, da li će troškovi pasti na građane kroz više cijene proizvoda, itd. Iako dobro dizajniran DRS dugoročno može biti samofinansirajući (npr. u Norveškoj 95% troškova pokrivaju prihodi od reciklata i neiskorišćenih depozita), početna ulaganja (kupovina automata, logistika) su značajna. U Crnoj Gori postoji bojazan da mali obim tržišta može otežati ekonomsku održivost sistema, mada primjeri sličnih ili manjih zemalja (Malta, Estonija, Island) pokazuju da je to rješivo udruživanjem resursa i eventualno regionalnom saradnjom. Takođe, potreban je IT sistem za praćenje ambalaže, kampanje obavještavanja javnosti, servisna mreža za automate – sve to zahtijeva dobro planiranje i vrijeme.
Planovi države i zakonodavni okvir
U posljednjih godinu-dvije uočljiv je napredak u stvaranju preduslova za budući DRS u Crnoj Gori. Novi Zakon o upravljanju otpadom (usvojen 4. aprila 2024. godine) prvi put eksplicitno otvara mogućnost uspostavljanja depozitnog sistema za prikupljanje i reciklažu ambalažnog otpada. Konkretno, zakon propisuje da jedno ili više privrednih društava mogu organizovati sistem depozita za otpadnu ambalažu u okviru nacionalnog upravljanja otpadom. Time je stvorena pravna osnova da Vlada Crne Gore, putem podzakonskih akata, odredi uslove i način funkcionisanja DRS-a – npr. ko bi bio ovlašćeni operater, na koje tipove ambalaže bi se odnosio depozit, koliki iznos depozita, obaveze trgovaca da prihvataju povrat, itd. Iako zakon još ne nameće obavezu pokretanja DRS-a od tačno određenog datuma, uključivanje ove odredbe je signal da država planira implementaciju takvog sistema u skladu sa EU obavezama. Dodatno, Crna Gora kao zemlja kandidat za članstvo u EU moraće ispuniti i ciljeve Direktive o plastici za jednokratnu upotrebu (SUP Directive) koji, kao što je navedeno, do 2025. zahtijevaju 77% prikupljenih plastičnih boca, odnosno 90% do 2029. godine. Iz Ministarstva ekologije naglašeno je da će ispunjenje ovih ciljeva praktično zahtijevati uvođenje depozitnog sistema u narednim godinama. Neke susjedne zemlje regiona već su napravile konkretne planove: npr. Kosovo je usvojilo propis i najavilo početak rada svog DRS-a od 1. januara 2025. godine. Iako Crna Gora još nije odredila tačan datum “starta” DRS-a, očekuje se da bi u periodu do 2025–2027. država mogla krenuti u uspostavljanje operativnog sistema, kako bi se do kraja decenije približila zacrtanim EU normama.
Državne institucije i privreda već sarađuju na pripremnim koracima: formirane su radne grupe kroz projekte Privredne komore i međunarodnih konsultanata, koji analiziraju najbolji model za CG. Studija PKCG iz januara 2023. preporučila je optimalan scenarij gdje bi se DRS dopunjavao sa EPR-om – npr. da ovlašćena organizacija (PRO) nastavi sakupljati ostale vrste ambalaže (papir, karton, višeslojna ambalaža, veće staklo) kroz kante/kontejnere, dok bi se za ambalažu od pića uvelo odvojeno prikupljanje putem depozitnog sistema. Time bi DRS bio fokusiran na PET, limenke i staklene boce od napitaka, što je praksa u većini zemalja. Kao prvi korak, predlaže se izrada studije izvodljivosti koja bi razradila finansijski i operativni model DRS-a za Crnu Goru. Ta studija bi odgovorila na pitanja: koliki depozit postaviti (da bude dovoljno motivišući, a ne prevelik teret), kako organizovati otkupnu mrežu (obavezno vraćanje u većim marketima, mobilni otkup za ruralna područja itd.), gdje nabaviti automate, kako finansirati početak (subvencije, krediti, partnerstvo sa privatnim sektorom), te kakva bi bila uloga postojeće komunalne infrastrukture. Nadležni organi su najavili da će ove aktivnosti biti sprovedene u saradnji sa strukom, NVO sektorom i uz transparentno uključivanje građana, kako bi se obezbijedila podrška javnosti.
Međunarodna podrška i EU fondovi: Uspostavljanje DRS-a u CG ima podršku i sa međunarodnog nivoa. Evropska unija kroz svoje politike jasno podstiče depozitne sisteme – što će Crnoj Gori kao budućoj članici donijeti i pristup ekspertizi i potencijalnim fondovima. Kroz EU instrumente za pretpristupnu pomoć (IPA), kao i kroz Zelenu agendu za Zapadni Balkan, predviđena su sredstva i tehnička pomoć za jačanje kapaciteta u upravljanju otpadom. To uključuje nabavku opreme za reciklažu, uspostavljanje sistema odvojenog prikupljanja, pa i potencijalno sufinansiranje infrastrukture za DRS (npr. nabavka reciklomata). Osim finansija, važna je i razmjena iskustava – stručnjaci iz zemalja koje su već implementirale DRS (poput baltičkih zemalja, Njemačke, skandinavskih zemalja) uključuju se kroz radionice i projekte u CG kako bi prenijeli znanje o najboljim praksama. EU takođe kroz svoje regulative obavezuje članice da uspostave šeme poput DRS-a do definisanih rokova, što pruža dodatni podstrek domaćim vlastima da ubrzaju akciju. Sve ovo ukazuje da će Crna Gora imati značajan oslonac u evropskoj zajednici prilikom razvoja sopstvenog sistema povratne ambalaže.
Preporuke za uspješnu implementaciju DRS u Crnoj Gori
Stručnjaci ističu nekoliko ključnih principa kojih bi se Crna Gora trebala pridržavati kako bi DRS sistem bio što efikasniji i održiviji:
- Orijentisanost na korisnika (građanina): Sistem mora biti jednostavan i praktičan za potrošače. To znači da mreža otkupnih mjesta treba biti gusto raspoređena i lako dostupna – idealno da u urbanim sredinama nijedno naselje nije dalje od par stotina metara od lokacije za povrat, a na selima ne dalje od par kilometara. Posebno je važno omogućiti povrat ambalaže u trgovinama (tzv. return-to-retail model), jer iskustva pokazuju da maloprodajni otkup donosi prosječno oko 90% stopu povrata. Nasuprot tome, sistemi koji se oslanjaju samo na par centralizovanih skladišta ili ograničena otkupna mjesta imaju znatno niže stope (oko 76%). Takođe, proces refundacije treba da bude brz i pouzdan – idealno automatski (gotovina iz automata ili isplata na karticu) kako bi građani odmah dobili svoj novac nazad. Jednostavnost i pozitivno korisničko iskustvo podstiču širu participaciju javnosti.
- Ambiciozni ciljevi i zakonska obaveza: Već prilikom uspostavljanja sistema, država treba da propisom postavi cilj od 90% stope sakupljanja ambalaže za reciklažu. Ovo je u skladu i sa EU ciljevima, a takav visok cilj osigurava da se sistem dizajnira dovoljno efikasno od samog starta. Bitno je uvesti i mehanizme za praćenje i kažnjavanje – npr. ako proizvođači kroz DRS ne ostvare zadati procenat, da se predvide kaznene naknade. Visoko postavljena ljestvica spriječiće zadovoljavanje polovičnim rješenjima i motivisaće sve aktere da kontinuirano poboljšavaju pristup (više otkupnih mjesta, bolja kampanja, optimizacija logistike). Nasuprot tome, upozorava Reloop, preniski ciljevi ili izostanak cilja dovode do slabije performanse i mogućih zloupotreba – npr. neka ambalaža ostaje neprikupljena što finansijski može odgovarati i sistemu (više zadržanih depozita) i državi, ali je loše za okoliš. Dakle, 90% kao cilj treba da bude neupitan standard.
- Finansiranje od strane proizvođača (“zagađivač plaća”): Savremeni DRS sistemi funkcionišu po principu proširene odgovornosti proizvođača, što znači da troškove sistema primarno snose proizvođači/pića i uvoznici ambalaže. Ovim se trošak upravljanja ambalažnim otpadom skida s leđa opština i građana (poreskih obveznika) i prenosi na industriju koja ambalažu stavlja na tržište. U praksi, to znači da će se od kompanija tražiti da pokriju neto troškove sakupljanja, sortiranja i recikliranja – ali uz velike benefite: materijali se vraćaju njima za ponovnu upotrebu, a ne završavaju na deponiji. Neotkupljeni depoziti takođe ostaju u sistemu kao izvor prihoda. Norveški primjer pokazuje da se pravilnim dizajnom čak 95% troškova može pokriti iz kombinacije prihoda (prodaja recikliranog materijala + nepreuzeti depozit), tako da je direktno učešće proizvođača kroz dodatne naknade minimalno. Važno je, dakle, uspostaviti finansijski model gdje će proizvođači kroz depozit i eventualnu EPR naknadu pokrivati sistem, a ne krajnji kupci kroz poskupljenja proizvoda – depozit im se svakako vraća.
- Podrška lokalnim komunalnim programima: Prilikom prelaska na DRS, dobro je predvidjeti tranzicione mjere za opštine i komunalna preduzeća. Kako dio ambalaže prelazi iz komunalnog otpada u depozitni sistem, opštine će imati manje količine za skupljanje i reciklažu, što može smanjiti njihove prihode od reciklažnih materijala. Stručnjaci predlažu da se dio prihoda DRS-a (npr. neiskupljeni depoziti) usmjeri nazad ka lokalnim reciklažnim programima i postrojenjima za sortiranje u početnoj fazi. Time se obezbjeđuje pravedan prelazak – opštine ne bi finansijski trpjele, već bi čak imale koristi za unaprjeđenje drugih tokova otpada. U CG bi ovo moglo biti značajno, jer su komunalna preduzeća ionako podfinansirana; injekcija sredstava iz DRS-a (makar privremeno) pomogla bi modernizaciju cjelokupnog sistema upravljanja otpadom.
- Sveobuhvatna saradnja aktera: U planiranju i vođenju DRS-a treba uključiti sve relevantne aktere – od državnih organa, proizvođača i trgovaca, do stručne javnosti, nevladinih organizacija i građana. Iskustva pokazuju da su najuspješniji oni DRS sistemi koji su rezultat konsenzusa: kada industrija učestvuje u kreiranju modela, ona ga bolje prihvata; kada NVO nadgledaju proces, obezbjeđuje se transparentnost i fokus na ekološke ciljeve; kada se građani edukuju i konsultuju, raste povjerenje u sistem. Crna Gora bi stoga trebala formirati radno tijelo ili savjet za DRS u kojem bi bili predstavnici ministarstva, komunalnog sektora, uvoznika i proizvođača pića, trgovačkih lanaca, ekoloških udruženja i nezavisnih stručnjaka. Takav participativni pristup osiguraće da se čuju sve zabrinutosti (npr. trgovaca oko prostora za automate, proizvođača oko troškova, NVO oko ciljeva reciklaže itd.) i pronađu optimalna rješenja. Transparentnost u vođenju sistema (redovni izvještaji o količinama prikupljene ambalaže, finansijama sistema, ispunjenju ciljeva) biće takođe ključna za održanje povjerenja javnosti.
Zaključak: Uvođenje sistema depozita ambalaže u Crnoj Gori predstavlja izazovan, ali izuzetno koristan korak na putu ka održivijem upravljanju otpadom i članstvu u EU. Evropska iskustva nedvosmisleno pokazuju da je DRS najefikasniji model za postizanje visokih stopa reciklaže – višestruko učinkovitiji od klasičnih metoda – što potvrđuje i činjenica da su vlade širom Evrope obnovile interesovanje za ovaj sistem. Implementacijom DRS-a, Crna Gora bi drastično smanjila zagađenje plastičnim i metalnim otpadom u svojim rijekama, planinama i obali, obezbijedila vrijednu sirovinu za reciklažnu industriju i ispunila međunarodne obaveze u oblasti zaštite životne sredine. Uz pažljivo planiranje, adekvatan zakonodavni okvir i saradnju svih učesnika, prelazak na depozitni sistem može donijeti pozitivan ekonomski i ekološki efekat za zajednicu – stvarajući čistiju okolinu, novu vrijednost iz otpada i svijest građana da se otpad može pretvoriti u resurs. Crna Gora ima priliku da uz podršku EU i oslanjajući se na najbolje evropske prakse usvoji ovaj provjereni sistem i time krene „od ambalaže ka cirkularnoj ekonomiji“ u punom smislu te riječi.
Reference:
- Zero Waste Montenegro, “Šeme povrata depozita (DRS) u Crnoj Gori,” 29. avgust 2023.
- TOMRA, “Deposit Return Schemes in Europe – Comprehensive Guide,” 2023.
- Reloop Platform, “Deposit Return Systems: How They Perform (Fact Sheet),” maj 2024.
- RTCG – Radio Televizija Crne Gore, “Povećati iznos povratne naknade za ambalaže,” 11. feb 2023.
- ERP Recycling (Landbell Group), “Kosovo and Montenegro implement requirements from SUP Directive,” jul 2024.
- Privredna komora Crne Gore, “Studija o upravljanju ambalažom i ambalažnim otpadom – zaključci,” jan 2023.
- TOMRA, “Deposit Return Scheme in Germany – 98% Return Rate,” objavljeno 30. avg 2023.
- TOMRA, “Norway’s Deposit Return Scheme – A Recycling Role Model,” 2023.